Dù được viết cách nay đã hơn sáu thế kỉ, nhiều ngôn từ đã trở nên xưa xa so với người tân tiến, thậm chí còn kèm theo luôn phải có cả một bản chú thích lê thê đến gần hai mươi mục, nhưng “ Cảnh ngày hè ” vẫn dư sức vượt qua khoảng cách thời hạn dằng dặc, vượt qua rào cản ngôn từ rậm rịt để đến được với người đọc giờ đây. Điều gì đã khiến cho bài thơ có được sức sống này ? Sự tài hoa của ngòi bút chăng ? vẻ tinh xảo của tâm hồn chăng ? Tầm vóc lớn lao của một tấm lòng chàng ? Có lẽ không riêng một yếu tố nào, mà là sự kết tinh của tổng thể thành một chỉnh thể thi ca sôi động, một kiến trúc ngôn từ cô đúc dư vang .
“ Cảnh ngày hè ” trước hết là một cảnh tượng bùng cháy rực rỡ và rộn ràng. Nếu tuân theo nguyên lí “ thi trung hữu họa ”, người đọc trọn vẹn hoàn toàn có thể cảm thụ thi phẩm như một bức tranh. Một bức tranh được vẽ bằng ngôn từ. Một bức tranh nghiêng về gam màu nóng, theo lối phân loại của hội họa. Thật là gam màu đặc trưng của ngày hè .
Hai câu đề, với những nét bút đầu tiên, đã đưa ngay cái không khí hè đến với người đọc:
“Rồi hóng mát thuở ngày trường
Hòe lục đùn đùn tán rợp giương”
Ngày hè hiện ra với một tâm thế, một thời hạn, một khoảng trống khá ăn nhập với nhau. Ba chữ “ Rồi hóng mát ” đã gợi ra hình ảnh một Ức Trai trong dịp thư thả khan hiếm nào đó đang hóng mát ngày hè. Nhưng ba chữ thuỷ ngày trường mới giàu sức gợi hơn. Ngày mà dài thì đúng là đã tóm được cái chênh lệch đêm ngắn, ngày dài khá đặc trưng của mùa hè. Nhưng có phải chỉ là chuyện thời lượng đơn thuần không ? Hình như còn là chuyện tâm ý nữa. Khoảng thời hạn nào mà lại hoàn toàn có thể khiến một con người vốn ham gánh vác việc xã tắc giang sơn này cảm nhận là “ thuở ngày trường ? ” Thời ông đang làm rường cột bộn bề với chính sự giữa cung đình của một vị quan đầu triều ư ? Không thể. Khi ấy, người say sưa hành sự khó mà cảm nhận về “ ngày trường ”. Vì thế, chữ “ ngày trường ” gợi ra những ngày nhàn cư mà chẳng thật rảnh rỗi bên ngoài chính cuộc của Ức Trai chăng ? Mà đâu chỉ hiện trong nghĩa của chữ, tâm thế ấy như còn ẩn trong âm vang của lời. Câu khai mở đã gây một cảm xúc lạ so với người quen đọc thơ thất ngôn bát cú. Có một cái gì đó như là giao thoa của những cảm xúc trái chiều : ngắn mà lại dài, mau mà lại khoan. Cả chuỗi lời thì ngắn, mỗi tiết tấu lại dài. Số nhịp thì dồn lại, mỗi nhịp lại trải ra. Hãy lắng nghe âm vang của nó :
“ Rồi hóng mát thuở ngày trường ”
Chẳng phải nó tạo ra một ngữ điệu khá khác biệt, chứa đựng những tình điệu dường như cũng trái chiều: vừa hối thúc lại vừa thong dong. Thong dong mà hối thúc, nhàn cư mà bận tâm, là cái tâm thế thường trực của nhà thơ. Có lẽ sẽ không ngoa khi nói rằng chính tâm thê này đã ngầm tìm kiếm cho nó kiểu cấu trúc ngôn từ như thế trong câu khai mở.
Kết hợp câu đề thứ hai với câu thực ta sẽ thấy một thiên nhiên dồi dào sức sống được hiện lên qua sắc độ rực rỡ của thảo mộc hoa lá:
“Hòe lục đùn đùn tán rợp giương
Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ
Hồng liên trì đã tiễn mùi hương”
Trật tự không gian trải từ cao xuống thấp, điểm nhìn của thi sĩ cũng di chuyển từ tầng không qua hiên nhà rồi xuống ao sen. Ở tầng nào của thiên nhiên, sức sống bên trong cũng như đang trào ra. Các tạo vật thiên nhiên không chịu tĩnh. Màu xanh lục lá hòe thì “đùn đùn” như cuộn lên từng khôi biếc, tán hòe thì “rợp giương” như cử lọng giương ô. Màu đỏ hoa lựu không lặng lẽ tô son điểm sắc, cũng không lập lòe dậy lên vài đốm lửa, mà nhất loạt phun trào thức đỏ, tựa pháo hoa hừng sáng cả hiên nhà. Từ dưới ao, hoa sen cũng hưởng ứng bằng sắc hồng chín ửng cùng mùi hương dậy lên bay tỏa không gian. Mật độ dậy của các động thái “đùn đùn”, “rợp giương”, “phun”, “tiễn”… đã tạo nên một sự sôi động đằng sau mỗi loài thảo mộc tưởng chừng tĩnh lại. Như thế, động thái mạnh lại được cộng hưởng bởi độ gắt của gam màu, tất cả làm dậy lên sức sống của thiên nhiên đang kỳ toàn thịnh.
Thi sĩ đã bắt được một nhịp quản lý và vận hành vô hình dung hối thúc, xô đẩy tạo vật nữa. Chỉ cần chú ý quan tâm một chút ít thôi sẽ thấy điều này : thảo mộc thì tiếp nối liên tục từ cao xuống thấp, hành động thì liên tục từ trong ra ngoài, lá – hoa – hương thì tiếp ứng nhau, nhất là cái nhịp độ khẩn trương : Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ Hồng liên trì đã tiễn mùi hương. Loài này đang thì loài kia đã, hô ứng nhau, chen bước nhau gợi ra được không khí những tạo vật đang đua tranh phô sắc, khoe hương .
Ăn nhập với vạn vật thiên nhiên tỏa nắng rực rỡ là một đời sông rộn ràng. Theo đó, bức tranh ngày hè toàn thịnh vốn đã đầy sắc tố giờ lại tràn ngập cả âm thanh :
“Lao xao chợ cá làng ngư phủ
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương”
Chợ là một hình ảnh vô cùng nổi bật của đời sống. Lúc đương đông buổi chợ là hình ảnh vui của một đời sống sầm uất đi lên. Còn khi chợ tan là hình ảnh rã đám của một đời sống đương đi xuống. Chỉ cần nhìn vào diện mạo chợ, cũng hoàn toàn có thể thấy được âm vang của đời sống. Âm thanh “ lao xao ” từ chợ cá làng ngư phủ đã nói lên vẻ sầm uất của cuộc sống xung quanh. Cả hình ảnh bóng tịch dương nữa. Nắng tắt, bóng tối dâng lên vây phủ bốn bề, âm thanh hoạt động và sinh hoạt cũng từ từ thưa thớt. Lúc tịch dương thì dù đó là miền sơn cước hay chốn chương đài, cũng đều khó tránh khỏi không khí quạnh hiu cô tịch .
Nhưng không khí ấy ở đây đã bị xua tan bởi nhạc ve. Tiếng ve gióng giả inh ỏi như một bản đàn làm cho hoàng hôn cũng trở nên náo nhiệt. Phải là một tâm hồn mở, một điệu hồn náo nức thì mới hoàn toàn có thể nghe tiếng ve inh ỏi thành tiếng đàn cầm ve như thế. Từ làng ngư phủ xa xa của dân nghèo lớp dưới, đến lầu son gác tía của người lớp trên, chỗ nào cũng rộn ràng vui vẻ. Cái nhìn khái quát đã tóm gọn được toàn, cảnh đời sống trong đôi nét bút tài hoa. Trước, vẽ vạn vật thiên nhiên thì từ cao xuống thấp, giờ, vẽ đời sống lại chảy từ thấp đến cao, từ xa lại gần. Lối viết đảo ngược cú pháp, đặt những âm thanh lao xao và dắng dỏi lên đầu mỗi câu khác nào như tạo nên những điểm nhấn. Ta ngỡ như người viết đang muốn phổ vào khoảng trống cả một dàn âm thanh rộn ràng. Cảnh hưng thịnh của ngày hè, nhờ thế, mà càng trở nên phồn thịnh hơn .
Nếu chỉ dừng lại ở cảnh không thôi, cũng đã phần nào thấy được lòng người vẽ cảnh. Cảnh tượng ấy đâu chỉ nói với ta về sự tinh tế của một tâm hồn, đó còn là sự phấn chấn của một tấm lòng thiết tha với đời sống. Nhưng ta có hồn, đó còn là sự phấn chấn của một tấm lòng thiết tha với đời sống. Nhưng ta có dịp dược hiểu về tấm lòng ấy trực tiếp hơn qua chính lời ước ao bộc trực của thi sĩ:
“Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng
Dân giàu đủ khắp đòi phương”
Giá chỉ có cây đàn của vua Thuấn, ta sẽ gảy khúc Nam Phong cầu cho dân giàu đủ khắp muôn phương. Cặp câu kết này hé mở cho tất cả chúng ta về chí của Ức Trai. Trong đời, về phận vị, Nguyễn Trãi là một công hầu. Nhưng trong thơ, trong cái quốc tế của những khát vọng riêng tư nhất, ông đã thể hiện khát khao lớn ngang tầm với những bậc quân vương vốn là thần tượng của lịch sử dân tộc. Ông muốn cầm cây đàn vua Thuấn gảy khúc Nam phong để cầu mong cho dân tình phong túc hơn nữa. Ông mong ước có một đời sống thực sự thái bình. Đó là khát khao sâu kín và cháy bỏng suốt một đời Nguyễn Trãi. Vì nó ông đã phải trả giá bằng cả sinh mạng và tôn tộc của mình. Chẳng thế mà ông cần phải đúc nó vào trong một câu lục ngôn, một câu đùng một cái ngắn lại, như để ghim sâu điều đau đáu của cõi lòng .
“ Cảnh ngày hè ” là sự hòa điệu tuyệt vời giữa tâm hồn và nét bút của một đấng tài hoa với tấm lòng của một bậc minh vương lương tướng ư ?
Source: https://tbdn.com.vn
Category: Văn học
